काठमाडौँ । एक वैज्ञानिकले आत्म-अध्ययन मार्फत गर्भावस्थामा महिलाको मस्तिष्कमा कस्तो परिवर्तन आउँछ भन्ने कुरा पत्ता लगाउने प्रयास गरेका छन् । जब स्नायु वैज्ञानिक लिज क्रेस्टिल गर्भवती भइन्, यो उनको लागि अनुसन्धानको अनौठो अवसर थियो । उनी गर्भावस्थामा महिलाको मस्तिष्कमा कस्तो परिवर्तन आउँछ जान्न चाहन्थिन् । उनले अध्ययन गरिन र सिकेका कुरा साझा गरेकी छन् । यो अध्ययनले गर्भावस्थाको समयमा महिलाको दिमागमा हुने परिवर्तनहरूको पहिलो विस्तृत नक्सा प्रस्तुत गर्दछ ।
मातृत्वमा संक्रमणको यो समय मस्तिष्कको लगभग हरेक भागलाई असर गर्छ । यद्यपि यो अध्ययन केवल एक महिलामा आधारित छ, यो एक ठूलो अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धान परियोजनाको सुरुवात हो, जसले सयौं महिलाहरूको मस्तिष्क स्क्यान गर्ने लक्ष्य राखेको छ । यस अनुसन्धानले भविष्यमा पोस्टपार्टम डिप्रेसन जस्ता रोगहरूको बारेमा सुराग प्रदान गर्न सक्छ ।
‘यो धेरै लामो यात्रा भएको छ,’ क्रेस्टिल भन्छिन्, ‘हामीले गर्भावस्था अघि, समयमा र पछि जम्मा २६ स्क्यान गर्यौं र केहि साँच्चै आश्चर्यजनक कुराहरू सिकेका छौं ।’ नेचर न्यूरोसाइन्समा क्रेस्टिल र उनका सहकर्मीहरूको शोधपत्र प्रकाशित भएको छ ।
अध्ययनमा मस्तिष्कको ८० प्रतिशतभन्दा बढी भागमा ग्रे पदार्थको मात्रामा कमी देखिएको थियो । खैरो पदार्थ विचार प्रक्रियासंग सम्बन्धित भाग हो । औसतमा, यो लगभग ४ प्रतिशतको गिरावट थियो, जुन लगभग युवाहरूमा गिरावट जस्तै हो । खैरो पदार्थको कमी नराम्रो लाग्न सक्छ, अनुसन्धानकर्ताहरू विश्वास गर्छन् कि यो खराब भने होइन । तिनीहरूका अनुसार, यसले सम्भवतः ‘न्यूरल सर्किट’ भनिने तंत्रिका कोशिकाहरूको नेटवर्कको अन्तरसम्बन्धलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ, जसले मस्तिष्कलाई जीवनको नयाँ चरणको लागि तयार गर्दछ ।
क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालय, इर्विन, संयुक्त राज्य अमेरिकामा काम गर्दै गर्दा अनुसन्धानकर्ताहरूले क्रेस्टिलको अध्ययन गर्न थाले । त्यतिबेला उनको उमेर ३८ वर्ष थियो । उनी इन भिट्रो फर्टिलाइजेसन (आइभीएफ) मार्फत गर्भवती भइन् । गर्भावस्थाको समयमा र बच्चा जन्मेको दुई वर्षसम्म, अनुसन्धानकर्ताहरूले उनीहरूको दिमागको एमआरआई स्क्यान लिए र रगतको नमूना लिए । र कसरी एस्ट्रोजेन जस्ता सेक्स हार्मोनहरू तिनीहरूको दिमागमा परिवर्तनहरू आए ? भन्ने अध्ययन गरे ।
क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयमा पढाउने अध्ययनका सह-लेखिका एमिली जेकब्स भन्छिन्, ‘पहिलेका अध्ययनहरूले गर्भावस्था अघि र पछि मस्तिष्कलाई हेरेका छन्, तर हामीले यो ठूलो परिवर्तनको बेला मस्तिष्कलाई कहिल्यै हेरेका थिएनौं ।’
अघिल्लो अध्ययनहरूको विपरीत, यो अध्ययन मस्तिष्कको आन्तरिक भागहरू साथै मस्तिष्कको बाहिरी तह, सेरेब्रल कोर्टेक्समा केन्द्रित थियो । मिशिगन स्टेट युनिभर्सिटीका न्यूरोसाइन्स र मनोविज्ञानका प्रोफेसर जोसेफ लाउन्सटाइन, जो यस अनुसन्धानमा संलग्न थिएनन्, भन्छन्, यो गर्भावस्था र बच्चा जन्माएपछि महिलाहरूको मस्तिष्कमा हुने व्यापक परिवर्तनहरू बुझ्नको लागि यो राम्रो पहिलो कदम हो ।
जनावरहरूमा गरिएको अनुसन्धानले पत्ता लगाएको छ, मस्तिष्कमा केही परिवर्तनहरूले बच्चाको हेरचाह गर्न मद्दत गर्न सक्छ । यद्यपि नयाँ अध्ययनले यी परिवर्तनहरूले मानव व्यवहारलाई कसरी असर गर्छ भनी बताएको छैन, लानस्टेनले भने, अध्ययनले मस्तिष्क क्षेत्रहरूमा परिवर्तनहरू देखाउँदछ, जुन सामाजिक अनुभूतिसँग जोडिएको छ, जस्तै मानिसहरू कसरी एकअर्कासँग कुराकानी गर्ने र उनीहरूको विचार र भावनाहरू बुझ्ने ।
अन्वेषकहरूसँग स्पेनमा साझेदारहरू पनि छन् र एक ठूलो मातृ मस्तिष्क परियोजनाको नेतृत्व गरिरहेका छन् । यो परियोजना एनएस बाउएर्स वूमन ब्रेन हेल्थ इनिसियटिभ र चान- जुकर्बर्ग इनिसियटिभद्वारा समर्थित छ ।
यस परियोजनामा संलग्न वैज्ञानिकहरूले ठूलो संख्यामा महिलाहरूबाट सङ्कलन गरिएका तथ्याङ्कहरू पोस्टपर्टम डिप्रेसन जस्ता रोगहरूको भविष्यवाणी गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने आशा राखेका छन् ।
जेकब्स भन्छन्, ‘गर्भावस्थाको न्यूरोबायोलोजीको बारेमा हामीलाई अझै धेरै थाहा छैन, र महिलाहरूका लागि यति जटिल भएकाले यो पहिलो पटक होइन । गर्भावस्था एक रहस्य जस्तै छ, चिकित्सा विज्ञानले महिलाको स्वास्थ्यलाई ऐतिहासिक रूपमा बेवास्ता गरेको छ ।’
